Het Westfriese dorp Ursem, gelegen aan de rand van de Schermerpolder, is al van ver te herkennen door het silhouet van haar twee kerken en de woningen aan de dijk. Ondanks het vernieuwde uiterlijk van de huidige bewoning is Ursem een oud dorp gelegen in het oude land van het eens zo waterrijke Noord-Holland. De eerste bewoning dateert uit de middeleeuwen. In het jaar 1083 komt de naam Ursem al voor in een lijst van bezittingen van de Abdij van Egmond.
Ursem, maar zeker ook Rustenburg heeft door haar centrale ligging door de eeuwen heen een functie vervuld in het vervoer over land en water tussen de steden Alkmaar en Hoorn.
De kern van het dorp Ursem lag oorspronkelijk noordelijker. Deze oorspronkelijke ligging wordt nu nog aangegeven door de Hervormde Kerk aan het Kerkepad. Hier en daar is de geschiedenis van het dorp nog herkenbaar in een oude woning of een kerk. Maar het zijn vooral de verhalen van mensen die herinneren aan vervlogen tijden.
Een wandeling door het dorp laat ons hiervan nog iets zien. Zo vinden we aan de Noorddijkerweg 11 een stolpboerderij waarvan de basis, oorspronkelijk met een houten opbouw, afkomstig is uit 1780.
Aan de noordzijde van de boerderij zien we de Hervormde kerk liggen, gebouwd in 1848. Deze diende ter vervanging van de bouwvallige kruiskerk op dezelfde plek. Omdat bij de bouw van deze kerk de aannemer opdracht kreeg materialen uit het gesloopte gebouw te gebruiken, treffen we in dit kerkgebouw nog restanten aan uit deze voormalige kruiskerk. Zo zijn de zerken in de vloer en de banken van oudere datum dan het kerkgebouw. Het orgel werd gebouwd door de Utrechtse orgelbouwer Maarschalkerweerd in 1898. Dit kerkgebouw is een typisch voorbeeld van een Waterstaatskerk zoals die vooral in de negentiende eeuw gebouwd werden.
De grotere rooms-katholieke kerk dateert van 1921 en is een ontwerp van de architect A.J. Kropholler, een architect uit de ‘Delftse School’. Zijn werk wordt gekenmerkt door het gebruik van veel baksteen in een behouden stijl.
Aan de Walingsdijk is herkenbaar dat Ursem op de Westfriese Omringdijk ligt. Voor de woningen staan nog de betonnen platen waarin schotbalksponningen zijn gemaakt. Deze platen dienden in vroegere tijden voor de bescherming tegen het hoge water in de Schermerboezem.
Het grote huis aan de Walingsdijk 11 is historisch van weinig waarde, te vermelden is echter dat deze woning gebouwd is als dokterswoning waarna het vele jaren als gemeentehuis gediend heeft. Daarna is er een afdeling van de Rijkspolitie in gevestigd geweest, waarna het uiteindelijk is omgebouwd tot woning.
Op de Walingsdijk tussen Ursem en Avenhorn staat een banpaal waarop een eenhoorn is afgebeeld dragende het wapen van de stad Hoorn. De banpaal dateert uit de 18de eeuw en diende ter afpaling van het rechtsgebied van Hoorn.
Het nabij gelegen dorp Rustenburg is altijd nauw verbonden geweest met Ursem. Het dorp heeft zich door de eeuwen heen gekenmerkt als kruispunt van verkeerswegen tussen de steden Hoorn en Alkmaar. Hierdoor was Rustenburg lange tijd van meer betekenis dan Ursem. Door een veranderde waterloop van de Schermerringvaart in 1933 is het gezicht van dit pittoreske dorp drastisch gewijzigd. Door deze verandering zijn onder andere de diaconiehuisjes verdwenen. Deze huisjes waren bezit van de diaconie van de Hervormde kerk in Ursem en werden bewoond door ouderen van dagen en arme gezinnen.
Tot ca. 1920 was op Rustenburg een overhaal aanwezig. Deze overhaal of overtoom diende om de tuinders met hun schuiten geladen met landbouwproducten vanuit de laag gelegen polder naar de hoger gelegen ringvaart te brengen op weg naar de veiling in Langedijk.
Het aanzicht van Rustenburg is in 1968 voor de tweede maal sterk veranderd door een grote brand die zes boerderijen in de as gelegd heeft. Gebleven zijn de fraaie geveltjes van de woningen naast de ophaalbrug. De nabij gelegen molendriegang heeft gediend om de Schermer en later de Heerhugowaard droog te malen. De molens aan de Schermerdijk zijn tegenwoordig niet meer in functie om het waterpeil in de polders op de juiste hoogte te houden en worden gebruikt als woonhuis. De woning naast de ophaalbrug is een vroegere dokterswoning geweest.
De omgeving van beide dorpen wordt ook nu nog gekenmerkt door veel land- en tuinbouw, terwijl ook de bloementeelt tegenwoordig ook een vlucht genomen heeft.